Bên cạnh những hoạt động văn hóa chính thức của các cơ quan quản lý nhà nước, hoạt động truyền tải các giá trị văn hóa giữa các quốc gia, dân tộc, luôn là sự nghiệp quan trọng của nhiều tổ chức, học giả, nhà nghiên cứu có tâm huyết đối với việc nâng cao tầm hiểu biết lẫn nhau và tình hữu nghị vốn có giữa các quốc gia, dân tộc, thông qua các cách thức truyền đạt đầy đủ và rõ ràng nhất các giá trị văn hóa giữa các quốc gia, dân tộc đó. Một trong các cách thức đó là dịch thuật nói chung và dịch các ca từ trong các bài hát có tính phổ biến trong đời sống ca nhạc của các quốc gia, dân tộc nói riêng.
Đáp ứng tinh thần đó, ngày 14/12/2024, tại Viện Âm nhạc Việt Nam, Viện Nghiên cứu phát triển Văn hóa-Ngôn ngữ và Giáo dục (CLEF) đã cùng với Trường Đại học Việt Nhật (Đại học Quốc gia Hà Nội) đồng chủ trì tổ chức Hội thảo “Dịch và Dịch ca từ Việt – Nhật” và Chương trình “Liên hoan Dân ca Việt – Nhật lần thứ 2”. CLB Cựu LHS Việt Nam tại Nhật Bản (VAJA) và Hội Hữu nghị Việt Nam- Nhật Bản cùng với một số cơ quan khác là đơn vị phối hợp, đồng hành. Đây là một sự kiện sinh hoạt văn hóa đặc sắc nhằm trao đổi học thuật quan trọng trong lĩnh vực nghiên cứu ngôn ngữ trên một tầm cao thông qua việc dịch các bài hát giữa hai ngôn ngữ Việt Nam – Nhật Bản.
Các đại biểu tham dự tại Hội thảo gồm: bà Kamitani Naoko, Bí thư thứ nhất – Trưởng Ban Báo chí và Văn hóa, Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam; ông Imagawa Muneki, Trưởng Ban Giáo dục tiếng Nhật, Trung tâm Giao lưu Văn hóa Nhật Bản tại Việt Nam thuộc Quỹ Giao lưu Quốc tế Nhật Bản; Giáo sư Furuta Motoo, Hiệu trưởng Trường Đại học Việt – Nhật; Ông Nghiêm Vũ Khải, nguyên thứ trưởng Bộ Khoa học công nghệ, Đại biểu Quốc hội, Nguyên Chủ tịch Hội hữu nghị Việt Nhật, Chủ tịch hệ thống trường liên cấp Everest, Ông Hiroshi Hoshiyama, Tổng giám đốc hãng hàng không ANA Việt Nam; và một số đại diện các cơ quan văn hóa, giáo dục Việt Nam và Nhật Bản.
Buổi hội thảo này là kết quả của một quá trình nghiên cứu, tổ chức và phối hợp của nhiều tổ chức, trường đại học, các nhà nghiên cứu chuyên sâu văn hóa, ngôn ngữ, giáo dục của các Trường đại học của cả Việt Nam và Nhật Bản, với sự chủ trì của Viện CLEF. Diễn đàn lần này được thực hiện với các phần thuyết trình của sáu diễn giả uy tín từ Việt Nam và Nhật Bản, với những tham luận nghiên cứu chuyên sâu về dịch thuật, đặc biệt là dịch ca từ giữa tiếng Nhật và tiếng Việt, gồm: Ông Ngô Tự Lập, Nhà nghiên cứu, Hội viên Hội Nhạc sĩ Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng Khoa học Đào tạo Khoa Quốc tế Pháp ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội; PGS.TS Ngô Minh Thủy, Viện trưởng CLEF, Nguyên Phó hiệu trưởng Trường Đại học Ngoại ngữ, ĐHQGHN; GS Terasaki Katsushi, Tiến sĩ Kinh tế học, Đại học Keio, Nhật Bản; GS.TS Shine Toshihiko, Đại học Tư thục Toyo, Nhật Bản; Bà Dương Thùy Linh, Thạc sĩ Xã hội học, Đại học Saga, Nhật Bản, và Ông Phạm Hưng Long, Nguyên Phó trưởng Khoa Tiếng Nhật, Đại học Hà Nội.
Hội thảo đã nhận được ủng hộ, hỗ trợ và đồng hành của các cơ quan Nhật Bản và Việt Nam, của các trường đại học: Trung tâm giao lưu văn hóa Nhật Bản tại Việt Nam thuộc Quỹ giao lưu quốc tế Nhật Bản; Công ty Quốc tế Việt, Công ty cà phê COC; và sự phối hợp, đồng hành của hãng Hàng không Nhật Bản All Nippon Airways (ANA), Hội Hữu nghị Việt Nam- Nhật Bản, CLB Cựu lưu học sinh Việt Nam tại Nhật Bản (VAJA), các khoa tiếng Nhật của Trường ĐH Ngoại ngữ – ĐHQGHN, Trường ĐH Ngoại thương, ĐH Hà Nội và Khoa Phương Đông thuộc Trường Đại học Phenikaa.
Hội thảo đã thu hút sự tham gia hưởng ứng của nhiều giảng viên và hàng trăm sinh viên các trường đại học, những người quan tâm, yêu thích và làm việc với tiếng Nhật.
Sau các phần phát biểu khai mạc của hai vị đại diện của đơn vị đồng tổ chức là PGS.TS Ngô Minh Thủy, Viện trưởng Viện CLEF, và GS Furuta Motoo, Hiệu trưởng Trường ĐH Việt Nhật – ĐHQGHN, và phát biểu chào mừng của Ông Yoshioka Norihiko, Giám đốc Trung tâm Giao lưu Văn hóa Nhật Bản tại Việt Nam, các diễn giả đã lần lượt trình bày các bài thuyết trình, gồm:
“Bốn cấp độ của dịch thuật: trường hợp dịch ca từ Nhật – Việt” của nhà nghiên cứu, dịch giả Ngô Tự Lập, hội viên Hội nhạc sĩ Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng Khoa học Đào tạo, Khoa Quốc tế Pháp ngữ (IFI), Nguyên Viện trưởng Viện Quốc tế Pháp ngữ, ĐHQGHN;
“Dịch ca từ” của GS. Terasaki Katsushi, Tiến sĩ Kinh tế học tại Đại học Keio; Giáo sư thỉnh giảng tại Học viện Ngoại ngữ, Đại học Doji; Giáo sư danh dự tại Đại học Mejiro.
“Vài nét nghiên cứu và giới thiệu dân ca Việt Nam tại Nhật Bản” của GS. Shine Toshihiko, Đại học Tư thục Toyo (ACRI-TOYO).
“Sự khác nhau trong cách thể hiện ca khúc Việt – Nhật” của Bà Dương Thùy Linh, Thạc sĩ Xã hội học, Đại học Saga; Giám đốc đào tạo Công ty Haio Education.
“Chia sẻ một số kinh nghiệm và bài học rút ra từ công việc phiên dịch” của Ông Phạm Hưng Long, Nguyên Phó trưởng khoa tiếng Nhật, Đại học Hà Nội.
Các diễn giả đã tập trung khai thác, phân tích và chỉ ra những vấn đề cơ bản cần được người dịch quan tâm trong dịch thuật ca từ, ca khúc của các bài hát trong hai ngôn ngữ Việt, Nhật; những vấn đề đã được xử lý để từ đó tạo được các sản phẩm là các bài hát của hai dân tộc Việt và Nhật do hai dịch giả Ngô Tự Lập và Shine Toshihiko thực hiện với phương châm “vừa đúng nghĩa, vừa hay, vừa giữ được cái hồn của bản gốc, của dân tộc hát bài ca ấy, đồng thời phải phù hợp giai điệu gốc để hát được”, như yêu cầu trong phần khai mạc mà PGS.TS Ngô Minh Thủy đã nêu ra. Mặc dù trong việc dịch, các diễn giả cho thấy những yêu cầu về sáng tạo trong khi chuyển ngữ, đặc biệt giữa các ngôn ngữ có sự khác biệt lớn về ngôn ngữ học như tiếng Việt với tiếng Nhật, nhưng những bài hát dân ca sẽ được trình bày trong chương trình “Liên hoan Dân ca Việt – Nhật lần thứ 2” đã thể hiện những cố gắng lớn và rất phong phú trong việc dịch những bài hát của hai nước. Những nội dung trình bày của các diễn giả cần được đưa vào các chương trình học tập, tham khảo đối với những người học tập và làm việc với tiếng Nhật.
Phần thứ hai của sự kiện sinh hoạt văn hóa đặc sắc này là chương trình “Liên hoan dân ca Việt – Nhật lần thứ 2”, nhằm giới thiệu các bài dân ca đặc sắc đã được dịch của Việt Nam tới khán giả Nhật Bản cũng như của Nhật Bản tới khán giả Việt Nam. Liên hoan lần thứ nhất cũng do Viện CLEF chủ trì đã được tổ chức ngày 28/10/2023. Các bài hát được giới thiệu (gồm 18 bài) đều do hai dịch giả Ngô Tự Lập và Shine Toshihiko thực hiện, và đều được trình diễn trong hai thứ tiếng xen kẽ, với các giai điệu của bài gốc, do các giọng ca Dương Linh, Nhật Huyền, Trần Ngọc Bảo, Quốc Huy, Nguyễn Đức, Lê Ngọc, Thu Hương, Thanh Hiền và Ban nhạc Sông Ngân. Chương trình có sự hợp tác và cố vấn của Nhóm tác giả M6 (Giáng Son, Nguyễn Thắng, Nguyễn Vĩnh Tiến, Trần Đức Minh, Nguyễn Lê Tâm, Ngô Tự Lập). Qua những phần trình diễn các bài hát đã được dịch một cách công phu theo các tinh thần lao động “còn hơn cả những nghệ nhân…” của những dịch giả, như PGS.TS Ngô Minh Thủy đã nêu trong phần khai mạc, và qua sự thể hiện giai điệu của các nghệ sĩ biểu diễn, khán giả đã cảm nhận được sâu sắc sự gần gũi giữa hai dân tộc Việt Nam và Nhật Bản về cuộc sống lao động, đời sống tinh thần, tình yêu quê hương đất nước và con người. Nhóm các bài dân ca trong Liên hoan được lựa chọn đã mang lại cho khán giả cảm xúc về sự tinh tế, man mác trong tả cảnh, tả tình gồm tình đoàn kết trong lao động, tình yêu quê hương, đôi lứa, tinh thần lạc quan dù vẫn hé lộ sự cực nhọc, vất vả trong cuộc sống lao động hàng ngày của mỗi dân tộc.
Làm việc và tâm huyết trong lĩnh vực văn hóa, ngôn ngữ và giáo dục, khai thác tinh thần “dễ đi vào lòng người nhất, dễ nhớ nhất và dễ giúp mọi người gắn kết nhất đó là âm nhạc nói chung và bài hát nói riêng”, như lời khai mạc của PGS.TS Ngô Minh Thủy, Viện CLEF đã phát triển một loại hình sinh hoạt văn hóa – học thuật đặc sắc là tổ chức nghiên cứu, dịch các bài hát của hai nước giữa hai thứ tiếng Nhật và Việt và qua đó, nâng tầm hiểu biết, chia sẻ sâu sắc hơn giữa nhân dân hai nước, đào sâu hơn trong lĩnh vực học thuật ngôn ngữ và mang lại cho công cuộc ngoại giao nhân dân thêm một sắc thái đẹp đẽ cần được phát huy.
